Հայաստանի և հետխորհրդային մյուս պետությունների զարգացման հեռանկարները որոշվելու են նրանց ընտրությունով՝ հօգուտ ներկայումս առկա պատմական այլընտրանքներից մեկի. առաջինը ենթադրում է միանշանակ եվրաատլանտյան ընտրություն, սեփական ինքնիշխանության պատվիրակում «կոլեկտիվ Արևմուտքին», ժամանակակից ազատական արժեքների ընկալում սեփական մշակույթից, ավանդույթներից և կենսակերպից հրաժարվելով։ Այս մասին Եվրասիական փորձագիտական ակումբի «Հայաստանը ԵԱՏՄ-ում. եվրասիական տնտեսական ինտեգրման իրողություններն ու հեռանկարները» թեմայով տասներորդ հոբելյանական ամենամյա հանդիպման ժամանակ հայտարարել է Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի ինստիտուտի հետխորհրդային հետազոտությունների կենտրոնի աշխատակից Ալեքսանդր Կռիլովը:
Նրա խոսքով, ԽՍՀՄ փլուզումից երեք տասնամյակ անց Ռուսաստանին հարևան երկրներում գերիշխող դարձան անկախության և ինքնիշխանության գաղափարները:
«Պատմական և քաղաքակրթական համայնքի մասին երևակայությունները փոխարինվել են սեփական ազգային եզակիության և Ռուսաստանից հեռանալու ցանկությամբ: Հետխորհրդային պետությունների մեծ մասն իրենց արտաքին քաղաքականության հիմքում ընտրել են «բազմավեկտոր» հասկացությունը։
Նրա խոսքով, արևմտյան գործընկերները փաստացի չէին ճանաչում նախկին խորհրդային հանրապետությունների անկախ արտաքին քաղաքականություն վարելու իրավունքը և պահանջում էին, որ նրանք միանշանակ ընտրություն կատարեն բացառապես իրենց օգտին։ Հետխորհրդային պետություններն առանց ինքնիշխանության դերակատարների վերածելու ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի քաղաքականությունն ի սկզբանե չէր ենթադրում հավասար հարաբերություններ և լրջորեն սահմանափակում էր նորանկախ պետությունների՝ «բազմավեկտոր» սկզբունքի վրա հիմնված արտաքին քաղաքականություն կառուցելու հնարավորությունը։ .
«Գործնականում բազմավեկտոր քաղաքականության հռչակումը հաճախ նշանակում էր Ռուսաստանից առավելագույն հեռավորություն, ինչը հակասում էր հետխորհրդային պետությունների ազգային շահերին։ Միաժամանակ, հակառուսական հիմունքներով հետխորհրդային պետություններին միավորելու Արեւմուտքի բոլոր փորձերը (ՎՈՒԱՄ դաշինք եւ այլն) անհաջող էին։
Ժամանակի ընթացքում Բելառուսի, Ղազախստանի և Ռուսաստանի ղեկավարությունը համոզվեց, որ ԱՊՀ-ն՝ որպես ինտեգրացիոն կառույց, հնարավորություն չունի լիովին ապահովելու հետխորհրդային տարածքում փոխշահավետ տնտեսական կապերի հաջող զարգացումը։ 2014 թվականի մայիսի 29-ին Աստանայում համաձայնագիր է ստորագրվել նոր ինտեգրացիոն ասոցիացիայի՝ Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) ստեղծման մասին՝ ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատուժի ազատ տեղաշարժն ապահովելու համար, ինչպես նաև իրականացնելու համակարգված կամ միասնական քաղաքականություն տնտեսական ոլորտներում: Ներկայումս ԵԱՏՄ անդամներն են Հայաստանը, Բելառուսը, Ղազախստանը, Ղրղզստանը և Ռուսաստանը»,- հիշեցրել է նա։
Կռիլովը նաև հիշեցրել է, որ Հայաստանում 2007 թվականին ընդունվել է ազգային անվտանգության ռազմավարություն, որը հիմնված էր կոմպլեմենտարիզմի և ներգրավվածության սկզբունքների վրա։ Ըստ այդմ, Հայաստանի ղեկավարությունը ձգտում էր հարաբերություններ պահպանել արտաքին քաղաքական բոլոր գործընկերների հետ՝ չհակադրելով միմյանց, այլ լրացնելով հարաբերությունները մյուսների հետ որոշ շփումներով՝ ընդհուպ մինչև տարբեր ինտեգրացիոն ասոցիացիաների մասնակցություն։ Արդյունքում, Հայաստանը ներկայումս հանդիսանում է ԵԱՏՄ, ՀԱՊԿ, ԱՊՀ անդամ՝ Ռուսաստանի մասնակցությամբ, միևնույն ժամանակ հանդիսանում է Արևմուտքի նախաձեռնած Արևելյան գործընկերության անդամ և Հայաստանի եւ ԵՄ-ի միջև կնքել է Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիր։
«Բացի այդ, Հայաստանը դարձավ Հաագայի միջազգային քրեական դատարանի անդամ, որը մեղադրում է ՌԴ նախագահ Վ. Պուտինը ռազմական հանցագործություններ կատարելու համար և նրան ձերբակալելու հրաման է տվել։ Մոսկվան չի ճանաչում ՄՔԴ-ի իրավասությունը և այս կազմակերպությունը դիտարկում է որպես Ռուսաստանի նկատմամբ բացահայտ թշնամական վերաբերմունք»,- ասել է Կռիլովը։
Ինչ վերաբերում է ԵԱՏՄ-ին, ապա միության տասը տարիները, ըստ նրա, թույլ են տալիս որոշակի եզրակացություններ անել այս ինտեգրացիոն նախագծի ձեռք բերված արդյունքների և զարգացման հեռանկարների վերաբերյալ. «Ակնհայտ է, որ այն ապացուցել է իր արդյունավետությունը. ԵԱՏՄ երկրների ընդհանուր ՀՆԱ-ն 1,6-ից հասել է 2,5 տրիլիոն դոլարի։ Միևնույն ժամանակ, համամասնորեն Հայաստանը ստանում է ամենամեծ օգուտը Միության անդամ երկրներից. նրա տնտեսությունը 2023 թվականին ցույց է տվել ՀՆԱ-ի ամենաբարձր աճը ԵԱՏՄ անդամ երկրների միջև։ Հայաստանի 20 մլրդ դոլար ընդհանուր ապրանքաշրջանառության դեպքում 37%-ը բաժին է ընկնում ԵԱՏՄ-ին, 13%-ը՝ ԵՄ-ին, 3%-ը՝ ԱՄՆ-ին։
ԵԱՏՄ-ն կարևոր դերակատար է միջազգային հարթակում, և նրա աշխարհագրական շրջանակը մշտապես ընդլայնվում է։ Քաղաքագետը նշել է, որ հետխորհրդային տարածքում տարբեր ինտեգրացիոն նախագծերի պատմությունը բարդ էր ու հակասական։ Այս նախագծերի հաջող ապագան չի կարելի համարել երաշխավորված հաջողություն։ Միևնույն ժամանակ, ակնհայտ է, որ ՀԱՊԿ-ը և ԵԱՏՄ-ն դեռևս շատ ավելի մեծ ազդեցություն ունեն հետխորհրդային տարածքում, քան «կոլեկտիվ Արևմուտքի» առաջարկած այլընտրանքները՝ ՎՈՒԱՄ-ի կամ Արևելյան գործընկերության տեսքով։
«Եվրասիայում ինտեգրացիոն գործընթացների հաջող զարգացումը խոչընդոտվում է հակասությունների առկայությամբ, ինչը մասամբ արդյունք է նախկին խորհրդային հանրապետությունների հետ Ռուսաստանի հարաբերությունների պահպանվող առանձնահատկությունների։ Ղրիմի վերադարձը Ռուսաստանի Դաշնությանը իշխող վերնախավի և հասարակության որոշակի մասի կողմից ընկալվեց սեփական անկախության և ինքնիշխանության սուրբ բնույթի համատեքստում։
Հետևաբար, Ռուսաստանի գործողությունները մտահոգություններ են առաջացրել որպես նախադեպ, որը կարող է վտանգ ներկայացնել նույնիսկ ՀԱՊԿ-ում և ԵԱՏՄ-ում նրա դաշնակիցների համար։ Հատկանշական է, որ 2017 թվականի ընտրություններից հետո Հայաստանի խորհրդարանում առաջին անգամ հայտնվեց Ռուսաստանի հետ դաշինքի հակառակորդների խմբակցությունը, իսկ Հատուկ ռազմական գործողության մեկնարկից հետո ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ Ուկրաինայում հակամարտության մեջ Հայաստանը Ռուսաստանի դաշնակիցը չէ, և որ երկրի մասնակցությունը սառեցված է ՀԱՊԿ-ում:
Հետխորհրդային տարածքում բազմաթիվ արտաքին խթանվող հակամարտությունների և հակասությունների առկայության պատճառով եվրասիական ինտեգրացիոն նախագծերի աշխարհագրական ընդլայնման գաղափարը հատկապես արդիական է Ռուսաստանի համար։ Բնական է, որ ի տարբերություն ԱՊՀ-ի, որն ի սկզբանե միավորում էր միայն նախկին խորհրդային հանրապետությունները, ԵԱՏՄ-ի սահմանները չէին սահմանափակվում միայն հետխորհրդային տարածքով, և դրա հետագա ընդլայնման հեռանկարները տարածվում էին նաև «Հեռավոր արտերկրի» պետությունների վրա, ընդգծել է նա:
