«Կարծում էի, թե ցավից եւ սարսափից ճչացող մեկ կնոջ ձայնից չեմ ուշաթափվի, բայց երբ սկսվեց համատարած ողբ ու աղաղակ, ուշագնաց եղա»,-101-ամյա Ելենա Աբրահամյանի խոսքերն են: Նա կենդանի վկան է Արեւմտյան Հայաստանում առաջին համաշխարհային տարիներին տեղի ունեցած կոտորածի, որն աշխարհը գիտի որպես Հայոց ցեղասպանություն:
Ելենա Աբրահամյանը ծնվել է Կարսում, եւ քանի որ գաղթի ճանապարհին կորցրել է իր փաստաթղթերը՝ ծննդյան վկայականը, հարազատների պատմածով ենթադրում է, որ ծնվել է 1909 կամ 1910 թվականներին: Մասնագիտությամբ նկարչուհի է, Հայաստանի Հանրապետության վաստակավոր մանկավարժ, 1944 թվականից Նկարիչների միության անդամ: Հյուծված մարմնով, փոքր-ինչ խամրած լսողությամբ ու տեսողությամբ, սակայն զարմանալի պայծառ հիշողությամբ կինն ապրում է Երեւանում: Ապրում է մենակ, անտրտունջ, իր հուշերի ու հեղինակած բազմաթիվ կտավների հետ։ Կոտորածի տարիներին հազիվ 7-8 տարեկան է եղել ու վերապրել է հայոց պատմության արյունոտ էջի բոլոր սարսափները:
«Մեր ընտանիքը շատ մեծ չէր, բայց շատ մեծ կորուստներ ունեցավ»,-NEWS.am-ին պատմում է տիկին Ելենան ու դողացող ձեռքը ճակատին դնելով`վերհիշում գաղթի ճանապարհին իր տեսածները: «1918 թիվն էր, երբ թուրքերը մտան Կարս: Քաղաքի եւ շրջակա գյուղերի ողջ բնակչությանը հրահանգվեց շտապ լքել իրենց տները, այլապես նրանց սպառնում էր կոտորածը: Ժողովուրդը մեկ մարդու պես դուրս թափվեց, որը ոտքով էր, որն այլ փոխադրամիջոցով, հիմնականում կանայք էին եւ փոքր երեխաներ: Ժողովուրդը հիմնականում կուտակված էր այն ճանապարհի վրա, որը տանում էր դեպի մոտակա քաղաք՝ Լենինական: Տասնյակ հարյուրավոր մարդիկ ելք էին փնտրում, փորձում էին անցնել Կարս գետը, որի մի ափը մյուսին կապում էր մեկ մետր լայնությամբ մի կամուրջ: Կամուրջն այդ տեղացիները կնքել էին «մազե կամուրջ» անվամբ, քանի որ շատ էր նեղ: Գետն այնքան էլ լայն չէր, բայց այդ մասում շատ խորն էր եւ ոտքով անցնել հնարավոր չէր: Երբ թուրքը սկսեց մահաբեր կարկուտ տեղալ՝ գետին հարակից բլրից կրակ բացելով անզեն ժողովրդի վրա, նրանք ստիպված իրենց գետը նետեցին: Տեսա, թե ինչպես սարսափահար եղած երկու երիտասարդ կանայք, երեխաներին գրկած իրենց ջուրն էին գցում: Առաջին սպանվածը, որին ես տեսա, մի փոքրիկ երեխա էր, ով մոր հետ բարձրանում էր բլրի վրա, որ կարողանա առաջ գնալ, քանի որ շոսսեն լիքն էր ամբոխով, տեղ չկար անցնելու: Տեսա, թե ինչպես նա հանկարծ ընկավ, իսկ մայրը բարձրացնելով նրա արյունոտ շապիկը՝ սկսեց ուժեղ ձայնով ճչալ, ճչալ…»: Տիկին Ելենան պատմեց նաեւ, որ թուրքերը ձորի ճանապարհի ելքը, որով ընթանում էր բազմահազարանոց ամբոխը, փակել էին: Ամբոխը ստիված է եղել հետ դառնալ եւ դեմ հանդիման դուրս գալ թուրքերի արձակած գնդակների տարափին: Մի մասն էլ փրկվելու համար փորձել է անցնել «մազե կամրջով» ու…ընկել գետը: «Սկսվեց ահավոր աղմուկ, ճչում էր ողջ ժողովուրդը եւ այդ բարձր ճչոցից ես ուշագնաց եղա: Ինչքան եմ մնացել ֆուրգոնի մեջ, հայտնի չէ, բայց երբ արթնացա, տեսա՝ իմ հարազատներից ոչ մեկը չկա: Կողքիս պառկած էր հորեղբորս 4-ամյա աղջիկը՝ Ցողիկը: Երեւի հարազատներս կարծել են, որ ես էլ եմ մահացել եւ Ցողիկին կողքիս էին պառկացրել: Բայց ինձ ոչ մի գնդակ չէր կպել: Թուրքերը, ասեմ, որ կրակում էին մի տեսակ գնդակով, որը պայթում էր մարմնի մեջ. դրան «բում-բում» էին ասում: էդ էլ ռուսներն էին նրանց տվել: Փոքրիկ Ցողիկը վիրավորվել էր ազդրից, եւ տեսա նրա ամբողջ ազդրը բաց՝ մկանային հյուսվածքները ամբողջովին քրքրված: Ես խոսում էի նրա հետ, բայց ոչ մի ձայն չէր տալիս, անշարժ էր…..արյունաքամ էր եղել»:
Մանկահասակ Ելենան այնուհետ փորձում է փնտրել, գտնել հարազատներին՝ միանալով փողոցում դես ու դեն անող խուճապահար բազմությանը, սակայն չի գտնում: Փորձում է անցնել «Մազե կամրջով», սակայն չի հաջողվում: Կամրջի ծայրին երկար ժամանակ կանգնած երեխային ժամանակ անց մոտենում է բարձրահասակ, զինվորական շինելով մի խորհրդավոր անձ ու փորձում անօգնական երեխային տանել իր հետ: «Ես էլ տեղումս կանգնած, ոտքս խփում եմ գետնին ու ասում, թե ես այստեղից ոչ մի տեղ չեմ գնա, ես իմ հարազատներին եմ փնտրում: Այդ մարդը հանկարծ գրկեց ինձ, իսկ ես շարունակում էի ոտքերով ու ձեռքերով հարվածել նրա մարմնին, եւ հետը տարավ Կարսի բերդի մոտակայքում գտնող շինությունները, որոնք զինվորների համար որպես հանգստատեղի էր ծառայում: Խորհրդավոր մարդը ապակիներով մի շինության մոտ, պատուհանից ինձ ներս գցեց, ու ես, զարմանալիորեն, երկու ոտքերի վրա կանգնեցի, ոչ մի տեղս չցավեց: Սկսեցի սենյակից սենյակ ման գալ ու ամեն մի անկյունում տեսա արյունլվիկ, կեղտոտ փալասների մեջ փաթաթված վիրավոր մարդկանց»: Այդ մարդկանց մեջ էլ գտնում է իր ողջ մնացած հարազատներից մեկին՝ հորաքրոջը՝ ձեռքից վիրավոր: «Իսկ տատս մահացել էր, գնդակը գլխին էր կպել: Նրա ձեռքին էր եղել հորեղբորս մեկուկես տարեկան տղան, որը տատիս հետ գետնին էր ընկել ու…»:
Այսպես, կորցնելով իր ազգականների մեծ մասին ու ականատես լինելով գաղթի ճամփի այլ արհավիրքների, 8-ամյա Ելենան հորաքրոջ հետ միասին հասնում է Երեւան եւ սկսում է մանկահասակ աղջկա կյանքը, ով կորցրել էր մորը, իսկ հայրը, ով հայտնի մանկավարժ էր, մաթեմատիկոս, զինվորական, եւ ուսանել է Կոմիտասի հետ, Թուրքիայում գերության մեջ էր: Նա հետո`1925-ին պիտի վերադառնա Երեւան ու թուրքական գերության տարիների սարսափներից վաղաժամ ծերացած`պիտի 61 տարեկանում կնքի մահկանացուն:
Ցեղասպանություն վերապրած գեղանկարչուհու, մանկավարժի լավագույն հիշողությունները կապված են պապի՝ Կարսի եկեղեցու հովիվ Խորեն ավագ քահանա Ստամբոլցյանի հետ: Նա ժամանակի ուսյալ հոգեւորականներից մեկն էր, օժտված ոչ միայն էր գրական, այլեւ նկարչական շնորհով. Նիկողայոս Մառի հետ մասնակցել է Անիի պեղումներին, հավաքել ավերակների վրա պահպանված զարդամոտիվներն ու որմնաքանդակների գծապատկերները: Տետրը, որում պահվել են դրանք, ինչպես նաեւ այլ ձեռագրեր, թուրքերն այրել են: 1927 թ. մայիսին տեր Խորենը վիրահատական սեղանին կնքում է իր մահկանացուն։ Նրա մահվանից հետո հետագայում հայտնի նկարչուհի դարձած Ելենան հրատարակում է պապի գրական ժառանգությունը, որն ամփոփված է «Պապիս հուշերը» գրքում:
Հ.Գ. Տիկին Ելենան Ցեղասպանություն վերապրածի դիտանկյունից երկու խոսք ասաց հայ-թուրքական հարաբերությունների ապագայի մասին: Ասաց, որ այդ հարաբերություններն ապագա չունեն, քանի որ թուրքերը սիրում են խաբել, ինչպես հերթական անգամ վարվեցին ստորագրել տալով հայ-թուրքական արձանագրությունները: «Իմ կյանքի ընթացքում մեկ անգամ չէ, որ համոզվել եմ` հայերը սովորություն ունեն խաբվելու, եւ ցավալիորեն միշտ թուրքերի կողմից են խաբվում»,-ասաց նա:
Պատրաստեց` Հեղինե Մանուկյանը
Լուսանկարներն ու տեսագրությունը՝ Անդրանիկ Իսպրյանի
